İran'da tekstil üretimi çok eski bir geçmişe sahiptir; M.Ö. 10 bin yılına kadar uzanan tekstil ürünlerine dair arkeolojik buluntular mevcuttur (Encyclopedia Iranica). Modern anlamda ilk tekstil fabrikaları ise 1850’lerde kurulmuştur. İran tekstil endüstrisinin en önemli ürünleri arasında el halısı, makine halısı ve çeşitli iplik türleri yer almaktadır.
Ancak son yıllarda sektör ciddi zorluklarla karşı karşıyadır. Hammadde teminindeki sıkıntılar, verimlilik düşüklüğü, eski ve yetersiz teknolojiye sahip makineler, ayrıca uluslararası yaptırımlar nedeniyle finansman ve bankacılık alanındaki kısıtlamalar sektörü olumsuz etkilemektedir. Ayrıca İran’a kaçak yollarla giren tekstil ürünleri, piyasa üzerinde ciddi bir baskı oluşturmakta; sektörde kullanılan giyimin %70’inden fazlasının bu şekilde temin edildiği bazı raporlarda ifade edilmektedir (Tahran Ticaret, Sanayi, Madencilik ve Tarım Odası, 2014).
Gümrük verileri ise dış ticaret hacmini tam olarak yansıtamamaktadır. Gümrük dışı kaçak girişler ve yolcu beraberinde getirilen tekstil ürünlerine dair kesin rakamlar bulunmamakla birlikte, bu alandaki kayıpların sektör için önemli bir problem olduğu bilinmektedir.
2023-2024 döneminde İran yaklaşık 500 milyon dolar değerinde tekstil ürünü ihraç etmiş olup, başlıca ihracat pazarları arasında Irak (%26), Afganistan (%18) ve Rusya (%6) yer almaktadır. Ancak aynı dönemde ülkeye 2,2 milyar dolar değerinde tekstil ürünü ithalatı gerçekleşmiş ve bu rakam önceki yıla göre %12 oranında artış göstermiştir. İran’a tekstil ürünleri başta Birleşik Arap Emirlikleri, Çin ve Türkiye’den ithal edilmektedir. Sektör, hammadde temini, verimlilik düşüklüğü, eski makine kullanımı ve uluslararası yaptırımlar nedeniyle finansman sıkıntıları gibi önemli sorunlarla mücadele etmektedir. Ayrıca, kaçak tekstil ürünlerinin resmi ve gayri resmi yollarla ülkeye girişinin yüksek olması, sektörün büyümesini ve rekabet gücünü olumsuz etkilemektedir. Gümrüklerde yapılan modernizasyon çabalarına rağmen, kaçakçılıkla mücadelede istenilen başarı henüz sağlanamamıştır. Tüm bu etkenler, İran tekstil sektörünün gelişimini engellemekte ve sektörün sürdürülebilir büyümesi için kapsamlı reformlar ve destek mekanizmaları gerektirmektedir (Tehran Times, 2023; Encyclopedia Iranica; İran Ticaret, Sanayi ve Madencilik Odası, 2014).
İran’ın kayıtlara geçen tekstil ithalatı toplamda 1,5 milyar dolardır ve ithal kalemleri arasında en çok sentetik iplik ve lifler, pamuk, vatka, keçe ve mensucat yer almaktadır. Bu veriler, tekstil endüstrisinin en temel problemlerindn birinin hammadde eksikliği olduğunu göstermektedir. Özellikle pamuk ve iplik ithalatı, İran'ın tekstil üretiminde dışa bağımlılığının bir göstergesidir.
Halı
İran’ın halı sektörü, kültürel mirasının önemli bir parçası olmakla birlikte ekonomik açıdan da ülke için stratejik öneme sahiptir. Makine halısı üretimi özellikle İsfahan, Rezevi Horasan, Mazenderan, Merkezi ve Yezd ostanlarında yoğunlaşmıştır. Ancak, 2023 yılında İran’ın makine halısı ihracatı yaklaşık 40 milyon dolara gerilemiş, bu rakam 2017’deki 426 milyon dolar seviyesinin çok altında kalmıştır (iranfocus.com, 2024). Bu düşüşte uluslararası yaptırımlar, döviz politikalarındaki dalgalanmalar ve artan küresel rekabet etkili olmuştur (apnews.com, 2023). El halısı üretimi de İran’da önemli bir sektör olup, 2023 yılında el halısı ihracatı yaklaşık 40 milyon dolar seviyesine inmiştir (iranfocus.com, 2024). Bu durum, özellikle ABD ve Avrupa pazarlarındaki talep azalması ve yaptırımlar nedeniyle gerçekleşmiştir (apnews.com, 2023). Ayrıca, sektörde hammadde temini ve üretim süreçlerinde yaşanan verimsizlikler, rekabet gücünü olumsuz etkileyip maliyetleri artırmaktadır (İran Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı). Tüm bu zorluklara rağmen, halı sektörü İran için hem kültürel hem de ekonomik açıdan önemini korumakta olup, sektörün toparlanması için kapsamlı reformlar ve uluslararası işbirlikleri gerekmektedir (iranfocus.com, 2024).
Kumaş
Yıllık 250 milyon metrekare kumaş en çok İsfahan, Tahran, Yezd, Doğu Azerbaycan, Rezevi Horasan ve Kazvin’de üretilmektedir. Kumaş ihracatı sadece 40 milyon dolar ve en çok Irak, Azerbaycan, Afganistan ve Türkmenistan gibi komşu ülkelere yapılmaktadır. Resmi kayıtlara geçen kumaş ithalatı ise 620 milyon dolar olup en çok BAE, Türkiye, Çin, Hindistan ve Güney Kore’den yapılmaktadır. Kumaş ithalatının % 20’sini siyah çarşaf kumaşı oluşturmaktadır.
Hazır Giyim
İran'ın tekstil ve hazır giyim sektörü, 2023 yılı itibarıyla önemli bir büyüme göstermiştir. Ülkenin toplam tekstil ihracatı, 2023 yılında yaklaşık 500 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde, İran'ın en büyük tekstil ihracat pazarları arasında Irak, Afganistan ve Rusya öne çıkmıştır. Özellikle, bu üç ülke toplam tekstil ihracatının sırasıyla %26, %18 ve %6'sını almıştır (Tehran Times, 2024).
Tekstil ithalatı ise 2023 yılında 2.2 milyar dolar seviyesinde olup, bir önceki yıla göre %12'lik bir artış göstermiştir. İthalatın büyük bir kısmı, Birleşik Arap Emirlikleri (BAE), Çin ve Türkiye gibi ülkelerden gerçekleştirilmiştir. Özellikle kumaş ithalatı, yaklaşık 680 milyon dolar olarak kaydedilmiştir (Tehran Times, 2024).
Bu veriler, İran'ın tekstil sektöründe dışa bağımlılığının devam ettiğini ve yerli üretimin artırılması gerektiğini göstermektedir. Yetkililer, özellikle dokuma sektörüne yatırım yapılması gerektiğini vurgulamaktadır. Bu sayede, ithalatın azaltılması ve döviz çıkışının engellenmesi hedeflenmektedir.
Hazır giyim ana üretim merkezleri Tahran, Hamedan, Huzistan, Rezevi Horasan ve Gilan’dır. (İran Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı).
Elyaf
İran’ın tekstil endüstrisinin temel sorunlarından biri hammadde eksikliğidir. Ülke içinde pamuk ve sentetik lif üretimi, tekstil sanayisinin ihtiyacını karşılamada yetersiz kalmaktadır. 2023 yılı itibarıyla İran’da pamuk üretimi yaklaşık 80.000 ton düzeyindedir. Bu miktar, tekstil sektöründeki yüksek talebi karşılamakta yetersiz kalmakta ve sektörü ithalata bağımlı hale getirmektedir (International Cotton Advisory Committee [ICAC], 2023).
Bu yetersizliğe bağlı olarak İran, iplik ve elyaf gibi tekstil hammaddelerinin önemli bir bölümünü ithalat yoluyla temin etmektedir. 2023 yılında tekstil iplikleri ve ilgili ürünlerin toplam ithalat değeri 954 milyon ABD doları olarak kaydedilmiştir. Bu ithalat kaleminde başta Türkiye, Çin ve Birleşik Arap Emirlikleri öne çıkmaktadır (CEIC Data, 2023).
Ayrıca, 2023 yılında İran’ın toplam kumaş ithalatı 612,7 milyon ABD doları düzeyinde gerçekleşmiştir. 2024 yılının Ocak ayında ise bu rakam artış eğilimi göstererek yalnızca bir ayda 94,5 milyon ABD dolarına ulaşmıştır. Bu durum, İran'daki iç talebin yeniden canlandığını ve yerli üretimin henüz bu talebi karşılamaktan uzak olduğunu göstermektedir (Fibre2Fashion, 2024).
Sonuç olarak İran tekstil sanayisi, elyaf ve iplik gibi temel hammaddelere yönelik dışa bağımlılığı nedeniyle hem maliyet hem de üretim güvenliği açısından kırılgan bir yapı sergilemektedir. Bu durum, özellikle döviz kurlarındaki dalgalanmalara ve dış ticaret kısıtlamalarına karşı sektörü savunmasız hale getirmektedir.
İran’ın 2023 yılı toplam tekstil ithalatı yaklaşık 1,5 milyar ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Bu ithalatın büyük kısmını sentetik iplikler, pamuk, vatka, keçe ve mensucat oluşturmaktadır (International Trade Centre, 2023). En fazla ithalat yapılan ülkeler sırasıyla Türkiye (%24), Çin (%22), BAE (%18), Almanya (%6), Hindistan (%6) ve Güney Kore (%5)’tir.
Aynı yıl İran yaklaşık 90 milyon dolar değerinde tekstil boyası ithal etmiş olup, bu boyaların çoğu Çin, Türkiye, BAE, Güney Kore ve Hindistan’dan temin edilmiştir (International Trade Centre, 2023). Ayrıca, İran’ın tekstil makineleri ithalatı yaklaşık 300 milyon dolar seviyesinde olup, ithalatın büyük bölümü İtalya, Çin ve Hindistan’dan yapılmıştır.
İran’ın tekstil ihracatı ise ağırlıklı olarak el ve makine halılarına dayanmakta olup toplamda yaklaşık 1,1 milyar dolar düzeyindedir. Bu ihracatın %70’i halı, %13’ü ise sentetik iplik ve liflerden oluşmaktadır (International Trade Centre, 2023).
İran’ın el halısı ihracatı 2023 yılı itibarıyla 53,5 milyon dolar olarak gerçekleşmiş ve ülke bu alanda dünyada 6. sırada yer almıştır (OEC, 2023: oec.world). Ancak bu rakamlar, 2000’li yılların başlarında ulaşılan 2 milyar dolar seviyelerinin oldukça altındadır. Ekonomik yaptırımlar ve iç üretim sorunları bu düşüşte etkili olmuştur (AP News, 2023).
Sentetik iplik ve lif ihracatı ise ağırlıklı olarak Irak, Afganistan, Türkiye, Tacikistan ve Azerbaycan gibi bölge ülkelerine yapılmaktadır (International Trade Centre, 2023).
Deri ve Ayakkabı
İran’ın ilk modern deri fabrikası 1928 yılında Tebriz'de kuruldu. Daha sonra, benzer fabrikalar Hamedan (Hamedan), Tahran (Tahran), Meşhed (Rezevi Horasan), Kazvin (Kazvin) ve Babol’da (Mazenderan) açıldı (Encyclopedia Iranica).
İran'ın deri ve ayakkabı sektörleri, ülkenin sanayi altyapısının önemli bileşenlerindendir. 2023 yılı itibarıyla, İran yıllık yaklaşık 270 milyon çift ayakkabı üretmektedir. Bu üretimin büyük bir kısmı, küçük ve orta ölçekli işletmeler tarafından gerçekleştirilmekte olup, ülkenin iç ihtiyacını karşılamaktadır. Ancak, sektördeki ihracat potansiyeli sınırlıdır; 2023 yılında ayakkabı ihracatı yaklaşık 11,5 milyon dolar olarak kaydedilmiştir ve başlıca ihracat pazarları Azerbaycan, Gürcistan ve Birleşik Arap Emirlikleri'dir (OEC World, 2023; Press TV, 2024).
Deri üretimi konusunda ise, İran'da yılda yaklaşık 70 milyon ayak kare (yaklaşık 6,5 milyon metrekare) deri üretilmektedir. Bu üretimin büyük bir kısmı ayakkabı sektöründe kullanılmaktadır (Dalir Leather, 2023). Ancak, bu üretim kapasitesi, ülkenin ayakkabı üretim ihtiyacını karşılamakta yetersiz kalmaktadır. Bu durum, deri ithalatına olan bağımlılığı artırmakta ve sektördeki maliyetleri yükseltmektedir.
.
