Gıda Sanayi

İran gıda sanayii, ülkenin zengin tarım kaynakları ve stratejik konumu sayesinde bölgesel bir üretim ve ihracat merkezi olma potansiyeline sahiptir. Gıda sektöründe bitkisel yağlardan süt ürünlerine, unlu mamullerden hayvansal ürünlere kadar geniş bir ürün yelpazesi yer almakta; iç tüketim büyük ölçüde yerli üretimle karşılanmakta ve artan oranda bölge ülkelerine ihracat yapılmaktadır. Ancak, sektörün önünde paketleme, markalaşma, soğuk zincir altyapısı eksikliği, finansmana erişim zorlukları ve bazı alt sektörlerde hammadde temini sorunları gibi önemli yapısal engeller bulunmaktadır. Bu sorunların giderilmesi, İran gıda sanayisinin hem iç pazardaki talebi daha etkin karşılamasını hem de dış pazarlarda rekabet gücünü artırmasını sağlayacaktır. Son yıllarda teknolojik yatırımlar ve uluslararası iş birlikleriyle sektörün modernizasyonu hız kazanmakta, özellikle süt ürünleri, unlu mamuller ve makarna üretiminde dünya çapında kayda değer başarılar elde edilmektedir.

Süt Ürünleri

Süt ürünleri sektöründe İran’da 600’ün üzerinde fabrika çeşitli ürünler (yoğurt, peynir, süt tozu, ayran, dondurma, bebek maması vb.) üretmektedir. Toplam yıllık üretim miktarı yaklaşık 5,8 milyon ton seviyesindedir. Bu sektörün yıllık ihracatı 2023 verilerine göre yaklaşık 700 milyon dolar civarındadır ve en çok Afganistan, Pakistan ve Körfez ülkeleri gibi komşu pazarlara ihracat yapılmaktadır. İthalat ise yaklaşık 270 milyon dolar olup, ağırlıklı olarak Avrupa ülkelerinden gerçekleşmektedir.
(Kaynak: İran Sanayi, Madencilik ve Ticaret Bakanlığı, 2023; İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2023)

Süt ürünleri imalatında öne çıkan eyaletler (ostanlar) şunlardır: İsfahan, Doğu Azerbaycan, Tahran, Rezevi Horasan, Fars, Kazvin ve Mazenderan. Önde gelen fabrikalar arasında Pegah, Kale, Dalahu, Pakban, Mihan, Pak ve Nestlé İran yer almaktadır. Bu fabrikalar ürün çeşitliliği ve kalite açısından sektörün lokomotifi konumundadır.
(Kaynak: İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2023)

Güncel ihracat ve üretim rakamları, sektörün büyümekte olduğunu ve ihracat pazarlarını çeşitlendirdiğini göstermektedir. Soğuk zincir altyapısının geliştirilmesi ve finansmana erişimin kolaylaştırılması, sektörün sürdürülebilir büyümesinde kilit öneme sahiptir.

İran, yıllık yaklaşık 14 milyon ton buğday üretimiyle unlu mamuller imalatı için güçlü bir potansiyele sahiptir. Ülkede faaliyet gösteren yaklaşık 480 un fabrikası, yıllık toplam 10,5 milyon ton un üretmektedir. Un üretiminde öne çıkan eyaletler (ostanlar) arasında Tahran, İsfahan ve Rezevi Horasan yer almaktadır. Yıllık un ihracatı yaklaşık 350 bin ton seviyesinde olup, ihracattan elde edilen gelir 90 milyon dolar civarındadır. Ekmek, pasta, kek gibi diğer unlu mamullerin ihracat miktarı ise yaklaşık 120 bin ton ve değeri 280 milyon dolar olarak gerçekleşmektedir. Başlıca ihraç pazarları Irak, Afganistan, Pakistan ve diğer komşu ülkelerdir.

İran, yaklaşık 580 bin ton makarna üretimi ile dünyada 6. sırada yer almaktadır. Makarna tüketiminde ise dünya genelinde 9. sırada bulunmakta olup, yıllık tüketim hacmi yaklaşık 380 bin ton seviyesindedir (IPO, 2023 güncellemesi). Ülkede 240’a yakın makarna fabrikası faaliyet göstermekte olup, en büyük üreticiler arasında Tak Makaron, Zar Makaron ve Mana markaları bulunmaktadır. Makarna üretiminde öne çıkan eyaletler Elburz ve İsfahan’dır. Üretilen makarnanın yaklaşık 45 bin tonu ihraç edilmekte ve ihracat gelirleri 50 milyon dolar civarındadır. İhracat yapılan başlıca ülkeler Afganistan ve Irak’tır. İthalat ise yaklaşık 1 milyon dolar tutarında olup, en çok İtalya ve Türkiye’den makarna temin edilmektedir.
(Kaynaklar: İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2023; İran Gümrük İdaresi, 2023)

İran şeker sanayisi, yaklaşık 45 fabrikada yıllık 2,2 milyon ton civarında üretim kapasitesine ulaşmıştır ve dünya genelinde 20. sıradaki konumunu korumaktadır. Üretim, özellikle Huzistan, İsfahan, Çaharmahal ve Bahtiyari ile Kermanşah eyaletlerinde yoğunlaşmıştır. Üretilen şekerin yaklaşık %53’ü şeker pancarından, %47’si ise şeker kamışından sağlanmaktadır. Bu fabrikaların 37’si şeker pancarını, 8’i şeker kamışını hammadde olarak kullanmaktadır. Şeker kamışı üretimi sadece Huzistan bölgesinde gerçekleşmekte olup, yıllık üretim yaklaşık 7,8 milyon tona yükselmiştir. Şeker pancarı ise başta Batı Azerbaycan ve Rezevi Horasan olmak üzere çeşitli eyaletlerde yetişmekte ve toplam üretim 6,3 milyon tona çıkmıştır. İran, şeker üretimiyle iç tüketimin %75’ini karşılamaktadır. Kalan ihtiyacını karşılamak için yıllık yaklaşık 800 bin ton şeker ithalatı yapılmakta olup, başlıca tedarikçiler arasında İsveç, İngiltere, Singapur ve Brezilya yer almaktadır. (Kaynaklar: İran Tarım Bakanlığı 2023, İran Şeker İmalatçıları Birliği 2023, U.S. Department of Agriculture 2024).

İran bitkisel yağlar sektörü, toplam 350’ye yakın fabrikada yıllık yaklaşık 1,6 milyon ton üretim kapasitesine sahiptir. Başlıca üretim merkezleri Tahran, Huzistan, Mazenderan ve Rezevi Horasan eyaletlerinde yoğunlaşmıştır. Ülkenin yağlı tohumlardan elde edilen üretimi, toplam bitkisel yağ ihtiyacının yalnızca %12’sini karşılamaktadır. Bu durum, İran’ın bitkisel yağlar, yağlı tohumlar (özellikle soya fasulyesi) ve yağ küspesi ithalatına olan yüksek bağımlılığını sürdürmesine neden olmaktadır. İran, yıllık yaklaşık 3 milyar dolar değerinde bu ürünleri başta İsviçre, Hollanda, Malezya, Singapur olmak üzere çeşitli ülkelerden ithal etmektedir. Sektördeki temel zorluklar arasında yerli üretimin düşük verimliliği, modern işleme teknolojilerinin sınırlı kullanımı ve uluslararası tedarik zincirine bağımlılığın azaltılmasına yönelik stratejilerin eksikliği bulunmaktadır. İran hükümeti, yerli üretimi artırmak ve ithalata bağımlılığı azaltmak için Ar-Ge yatırımlarını ve yerli yağlı tohum üretimini desteklemeye yönelik politikalar geliştirmektedir. (Kaynaklar: İran Merkez Bankası 2023, İran Sanayi ve Ticaret Bakanlığı 2023, İran Gümrük İdaresi 2024).

İran’ın gıda işleme ve saklama sektörü, ülke ekonomisinde önemli bir yer tutmaktadır. Domates salçası üretim kapasitesi yaklaşık 1,4 milyon tona yükselmiş olup, iç piyasadaki talep karşılandıktan sonra kalan yaklaşık 160 bin ton salça başta Irak, Afganistan, Rusya ve diğer komşu ülkelere ihraç edilmekte ve yıllık yaklaşık 220 milyon dolar gelir sağlamaktadır. Domates salçası üretimi özellikle Kazvin, Rezevi Horasan, Fars ve Kerman eyaletlerinde yoğunlaşmaktadır.

Meyve suyu ve konsantre üretiminde ise 280 civarında fabrika faaliyet göstermektedir. Başlıca üretim merkezleri Batı Azerbaycan, Tahran, Elburz, Doğu Azerbaycan ve Rezevi Horasan’dır. Bu alt sektörün yıllık ihracatı 120 bin tona ulaşmış olup, 170 milyon dolar civarında gelir elde edilmektedir. İhracatta Türkiye, Irak ve Afganistan ön sıralardadır. Meyve suyu ve konsantre ithalatı ise 20 bin ton seviyesine çıkmış ve 30 milyon dolar değerindedir; başlıca ithalat ülkeleri arasında Tayland, Brezilya ve İspanya bulunmaktadır.

Komposto ve konserve üretimi toplam 600 fabrika tarafından yılda yaklaşık 750 bin ton seviyesinde gerçekleştirilmekte olup, Tahran, Rezevi Horasan, Elburz, Fars ve Batı Azerbaycan önde gelen üretim bölgeleridir. Bu ürünlerin yıllık ihracatı yaklaşık 90 milyon ton, değeri ise 280 milyon dolar seviyesindedir. İhracat başta Irak ve Afganistan’a yapılmaktadır. İthalat ise 80 milyon dolar civarında olup, Hindistan, Çin, İspanya, Tayland ve Yunanistan’dan gerçekleşmektedir.

Hamur mayası üretimi yıllık 25 bin ton düzeyindedir ve Rezevi Horasan, Huzistan, Luristan ile Çaharmahal ve Bahtiyari eyaletlerinde yoğunlaşmıştır. İhracatı 25 milyon dolar olup, Afganistan, Suriye, Özbekistan, Tacikistan ve Lübnan önemli alıcılar arasındadır. Maya ithalatı yaklaşık 1,2 milyon dolar değerindedir ve en çok İsviçre’den yapılmaktadır.

Hazır su üretimi 90 fabrika ile yıllık 200 milyon litreye ulaşmıştır. İhracat 20 milyon dolar seviyesinde olup, başlıca Irak, Afganistan, Pakistan ve diğer komşu ülkelere yapılmaktadır. Ayrıca alkolsüz içecek üretimi yıllık yaklaşık 2,7 milyar şişeye ulaşmıştır. (Kaynaklar: İran Gümrük İdaresi 2023, İran Sanayi Bakanlığı 2023)