Madencilik

2023 itibarıyla dünya maden rezervlerinin yaklaşık %7’sine sahip olan İran, bu özelliğiyle maden kaynakları bakımından dünyanın ilk 10 ülkesi arasında, Ortadoğu’da ise ilk sırada yer almaktadır (EOS Intelligence, 2023). Ülkede, mineral yakıtlar dâhil olmak üzere toplam 68 çeşit mineral hammadde tespit edilmiştir. Bunlar arasında demir cevheri, bakır, çinko, kurşun, altın, kömür, boksit, barit, feldspat, bentonit, molibden, kaolin ve uranyum gibi stratejik öneme sahip madenler bulunmaktadır (U.S. Geological Survey, 2022). İran, dünya genelinde çinko rezervlerinde 6., bakırda 7., demir cevherinde 9., barit ve jips rezervlerinde 5., florit rezervlerinde ise 10. sıradadır. Ayrıca, feldspat rezervleri açısından dünyada 2. sırada yer almaktadır (Middle East Briefing, 2023; Wikipedia, 2023). Ülkede yaklaşık 15.000 maden sahası bulunmakta ve bu sahalarda kömür, manganez, kromit ve nadir toprak elementleri gibi diğer madenler de çıkarılmaktadır (Middle East Briefing, 2023). İran’ın bu zengin maden potansiyeli, ekonomik kalkınması açısından önemli fırsatlar sunmaktadır.

Madenler ve Üretimi

2022 yılı itibarıyla İran’da toplamda 6.025 aktif maden ocağı bulunmakta ve bu ocaklarda yaklaşık 130.358 kişi istihdam edilmektedir (CEIC Data, 2023).

İran’da madenciliğin toplam yıllık üretim miktarı, 2022 yılı itibarıyla 457,7 milyon ton seviyesine ulaşmıştır ve bu üretim hacmiyle ülke, küresel maden üretiminde önemli bir aktör konumundadır (USGS, 2022; CEIC Data, 2023).

Maden ocaklarının coğrafi dağılımına bakıldığında ise faaliyetlerin belirli bölgelerde yoğunlaştığı görülmektedir. En fazla maden ocağı İsfahan (341 adet), Batı Azerbaycan (308), Doğu Azerbaycan (239), Erdebil (110), İlam (32) ve Elburz (31) ostanlarında bulunmaktadır. Bu altı eyaletin toplamı, ülke genelindeki maden ocaklarının yaklaşık %51,43’ünü oluşturmaktadır (İran İstatistik Merkezi, 2018).

Üretim miktarı bakımından öne çıkan madencilik ürünleri kalker (kireç taşı), kum va çakıl, demir cevheri, ocak taşı, alçı taşı, dekoratif taşlar ve bakır cevheridir. 

Miktar olarak değil ama katma değer bakımından İran madencilik sektörü ele alındığında en önemli madenler demir cevheri 89.295,133 Milyon Riyal, Bakır cevheri 63.477,195 Milyon Riyal , dekoratif taşlar 82.635,13 Milyon Riyal ve, kalker, kurşun/çinko, kömür ve kum/çakıldır. Bu madenlerin madencilikteki katma değer payı % 82’dir (İran İstatistik Merkezi, 2018).

Değerli Taşlar ve Metaller

Altın

Yıllık altın üretimi, 2022 yılı itibarıyla yaklaşık 7.000 kilogram. 2022 yılında dünya genelinde toplam altın üretimi yaklaşık 3.612 ton olarak gerçekleşmiştir. (Wordl Gold Council, 2022).

En önemli altın ocakları

(İran Madenleri ve Madencilik Endüstrileri Geliştirme ve Yenileme Kurumu (IMIDRO), 2014).

Gümüş

Gümüş, genellikle kurşun, çinko ve bakır madenlerinin yan ürünü olarak elde edilmektedir. Bu nedenle, bu metallerin üretimindeki artış ya da azalma, gümüş üretimini doğrudan etkilemektedir. İran’da gümüş üretimi de bu metallerin madenciliğine bağlı olarak şekillenmektedir (Silver Institute, World Silver Survey, 2016).

Son yıllarda İran’ın gümüş üretiminde dikkat çekici bir artış gözlemlenmiştir. Örneğin, 2020 yılında İran’ın gümüş üretimi yaklaşık 50.000 ton olarak rapor edilmiştir. Bu artış, ülkedeki madencilik sektörüne yapılan yatırımların ve altyapı gelişmelerinin bir göstergesi olarak değerlendirilmektedir (CEIC Data, 2023, “Iran: Silver Production”).

Değerli Taşlar

İran, değerli taşlar bakımından zengin bir ülke olup özellikle akik ve turkuaz taşları ile öne çıkmaktadır. Bu taşlar yalnızca ekonomik açıdan değil, aynı zamanda kültürel miras bakımından da ülke için önemli bir yer tutmaktadır.

Akik taşı, İran’da daha çok Rezevi Horasan Eyaleti’nde çıkarılmakta ve takı ve süs eşyası yapımında kullanılmaktadır.

Turkuaz taşı ise İran’ın en değerli ve dünyaca tanınan taşlarından biridir. Rezevi Horasan Eyaleti’nde yer alan Neyşabur Turkuaz Madeni, dünyanın en eski ve en büyük turkuaz madenlerinden biri olarak kabul edilmektedir. Söz konusu madenin yaklaşık 9.000 tonluk rezervi bulunduğu ve yıllık 19 ton üretim yaptığı bildirilmektedir (Iran Daily, 2019; Surfiran, 2023). Özellikle “Ajami” ve “Shajri” türleriyle bilinen Neyşabur turkuazı, uluslararası pazarda yüksek kalite sembolü olarak tanınmaktadır.

Turkuaz üretimi yalnızca Neyşabur ile sınırlı değildir. İran’ın farklı bölgelerinde, özellikle Semnan ve Kerman eyaletlerinde de turkuaz çıkarılmaktadır. Ancak üretimin büyük bölümü halen Rezevi Horasan Eyaleti’ndeki Neyşabur Turkuaz Madeni’nden sağlanmaktadır. Doğu Azerbaycan Eyaleti gibi bazı bölgelerde de küçük ölçekli üretimler devam etmektedir. Bu çerçevede, İran’ın toplam yıllık turkuaz üretimi yaklaşık 42 ton düzeyine ulaşmıştır (U.S. Geological Survey, 2022).

Neyşabur Turkuaz Madeni’nin tarihi yaklaşık 2.000 yıl öncesine dayanmaktadır. Maden geleneksel yöntemlerle işletilmekte ve İran kültürü içinde derin sembolik anlamlara sahiptir. Turkuaz taşı, özellikle İran’da mimari süslemelerde, cami kubbelerinde ve el sanatlarında yaygın olarak kullanılmıştır (Surfiran, 2023).

Sonuç olarak, İran’ın akik ve turkuaz taşları hem ekonomik potansiyelleri hem de tarihî ve kültürel derinlikleriyle ülke için stratejik öneme sahiptir. Bu taşların çıkarıldığı bölgeler yerel kalkınmayı desteklemekte, İran’ın dünya çapında değerli taş üretimindeki konumunu güçlendirmektedir.

Madencilik İhracat ve İthalatı

2022 yılı itibarıyla İran, madencilik ve mineral ürünleri sektöründe önemli bir dış ticaret hacmine ulaşmıştır. Bu dönemde İran’ın madencilik ihracatı yaklaşık 41,79 milyon ton düzeyinde gerçekleşmiş ve bu ihracattan 8,8 milyar ABD doları gelir elde edilmiştir. Söz konusu ihracatın büyük bölümünü çelik, alüminyum ve bakır ürünleri oluşturmakta olup, bu üç ürün grubunun toplam ihracat miktarı 21,52 milyon ton ve değeri ise 6,77 milyar ABD dolarıdır (Tehran Times, 2023).

Öte yandan, İran’ın aynı yıl gerçekleştirdiği madencilik sektörü ithalatı 2,89 milyon ton olarak kaydedilmiş; ithalat değeri ise 7,5 milyar ABD doları olarak hesaplanmıştır. İthal edilen ürünler arasında işlenmiş metaller, madencilik makineleri ve ekipmanları, yüksek teknolojili işleme sistemleri öne çıkmaktadır (Tehran Times, 2023).

Bu veriler, İran’ın madencilik sektöründe net ihracatçı konumunda olduğunu ve özellikle temel metal ürünlerinde güçlü bir dış ticaret fazlası verdiğini göstermektedir. Bununla birlikte, ithalatın büyük ölçüde teknoloji ve ekipman odaklı olması, sektörün modernleşme ve verimlilik artırma çabalarının da sürdüğünü ortaya koymaktadır.