İran’ın sanayi sektörü, ülkenin zengin doğal kaynaklarına—başta petrol, doğalgaz, demir cevheri, bakır ve çimento hammaddeleri—dayanan bir yapı sergilemektedir. Bu kaynaklar, sanayileşme açısından ciddi potansiyel sunsa da, sektör büyük ölçüde hammadde odaklı üretime dayandığı için yüksek katma değerli sanayiye geçişte sınırlı bir ilerleme göstermektedir. Sanayi üretiminin sınırlı bir kısmı ileri teknoloji içermekte, geri kalanı ise düşük işlenmiş malzeme ve ürünlerden oluşmaktadır. Bu yapı, hem ekonomik çeşitlenmeyi hem de ihracat gelirlerinin sürdürülebilirliğini zorlaştırmaktadır.
(World Bank, “Iran Economic Monitor – Fall 2023”; UNIDO, “Industrial Development Report 2022’’).
2023 yılı itibarıyla İran’da sanayi sektörünün Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) içindeki payı %36,24 olarak kaydedilmiştir. Bu oran, 2015’teki %12 düzeyine göre ciddi bir artışa işaret etmektedir. Aynı dönemde imalat sanayinin payı ise %19,41 seviyesindedir. Bu gelişme, İran’ın doğal kaynaklara dayalı üretim yapısını çeşitlendirme ve sanayide derinleşme çabalarının sonuç verdiğini göstermektedir. (TheGlobalEconomy.com – Iran Share of Industry and Manufacturing in GDP, 2023).
İran sanayisinin başlıca alt sektörleri arasında petrokimya, ana metal sanayi (özellikle çelik), otomotiv, gıda sanayi ve çimento üretimi yer almaktadır. Bu beş sektör, toplam sanayi üretiminin yaklaşık %72’sini oluşturarak üretim yapısının yoğunlaştığı temel alanları temsil etmektedir. Ancak bu yoğunlaşma, sanayinin genel olarak dar bir tabana dayandığını ve yapısal çeşitliliğin sınırlı kaldığını da göstermektedir. (UNCTAD, “Iran Country Profile, Industrial Structure”, 2023).
Petrokimya sektörü, İran sanayisinin en yüksek katma değer sağlayan alanlarından biridir. Bol ve ucuz doğalgaz kaynağına erişim, bu sektöre enerji maliyeti açısından ciddi avantaj sunmaktadır. Rafine petrol ürünleri ve türevleri üzerinden yapılan ihracat, ham petrol satışına göre daha yüksek gelir sağlamaktadır. Ancak yaptırımlar nedeniyle teknolojiye erişimde sıkıntılar yaşanmakta, bu da üretim kalitesini ve çeşitliliğini sınırlamaktadır. (IEA – “Iran Oil and Petrochemicals Report 2023”).
Ana metal sanayi, özellikle çelik üretiminde, İran’ın güçlü olduğu bir diğer alandır. Ülke, 2023 itibarıyla dünyada en fazla ham çelik üreten ilk 10 ülke arasında yer almıştır. Doğrudan indirgenmiş demir (DRI) yöntemiyle yapılan üretim, enerji verimliliği açısından da dikkat çekicidir. (World Steel Association – World Steel Statistics 2023).
Otomotiv sektörü, İran Khodro ve Saipa gibi kamu destekli büyük üreticiler üzerinden yürümektedir. Üretim hacmi iç pazarda güçlüdür, ancak araç kalitesi ve teknolojik yenilik açısından küresel rekabette geri kalmaktadır. Parça üretiminde ilerleme sağlansa da, dışa bağımlılık halen önemli bir sorundur.
(Statista – “Vehicle Production in Iran 2023”).
Gıda ve içecek sanayi, tarım ve hayvancılık üretimine dayanmaktadır. Ancak ürünlerin çoğu işlenmiş değil, düşük teknoloji ile üretilmektedir. Bu durum, hem katma değer üretimini düşürmekte hem de ihracat potansiyelini sınırlandırmaktadır. (FAO – “Iran Agro-Industry Outlook”, 2023).
Çimento ve yapı malzemeleri sanayi, İran’ın jeolojik kaynakları sayesinde güçlüdür. Kireçtaşı ve kil rezervlerinin zenginliği, çimento üretim maliyetlerini düşürmekte ve İran’ı Orta Doğu’nun en büyük üreticilerinden biri hâline getirmektedir. Bu sektör aynı zamanda bölgesel ihracatta önemli bir paya sahiptir. (Global Cement Report – “Iran Cement Industry Overview 2023”).
İran sanayi sektörü, özellikle 2010 sonrası uygulanan sanayi politikaları ve devlet destekli yatırımlarla GSYİH içindeki payını artırmıştır. Ancak üretim yapısı hâlâ büyük ölçüde geleneksel enerji ve hammaddeye dayalıdır. Yüksek teknolojiye geçiş, inovasyon, dış yatırımla modernleşme gibi alanlarda ilerleme sınırlıdır.
Sanayi İstihdamının Ülkeye Dağılımı
Ülkede sanayi istihdamının en çok olduğu ostanlar sırasıyla Tahran, İsfahan, Rezevi Horasan, Huzistan, Doğu Azerbaycan, Merkezi, Elburz ve Kazvin’dir. Toplam sanayide çalışanların %67’si bu 8 ostan da bulunmaktadır (İran İstatistik Merkezi, 2015).
Fabrika Ölçekleri ve Sayısı
10 ve üzeri çalışana sahip 30 bin 332 sanayi fabrikasında 1 milyon 778 bin kişi çalışmaktadır. Bu fabrikaların %99,4 ü özel sektöre %0,6 sı kamuya aittir. Fabrikaların % 92’si küçük ölçek (50 kişi altı), % 4’ü orta ölçek (50-100 kişi) ve %3’ü büyük ölçektir (100 ve üzeri kişi) (İran İstatistik Kurumu, 2018).
Sanayi İşgücünün Sektör Dağılımı
İşgücü istihdamında sanayi sektörünün payı son yirmi yılda yüzde 30 civarında seyretmiştir (İran İstatistik Merkezi). Sanayide istihdam edilen işgücü en çok gıda, mineral, motorlu taşıtlar, kimyasal, ana metal ve tekstil sektörlerindedir.
