İran’da elektrikli makine ve cihazları imalatı, ülkenin sanayi politikaları içinde öncelikli sektörlerden biridir. Bu sektör; elektromotorlar, transformatörler, jeneratörler, bataryalar, aydınlatma ürünleri, elektrikli panolar ve kablolar gibi geniş bir ürün yelpazesini kapsamaktadır (İran Sanayi, Maden ve Ticaret Bakanlığı, 2023). Özellikle elektromotor ve transformatör üretiminde kayda değer bir üretim kapasitesine sahip olan İran’da, Tahran, Tebriz, Şiraz ve Meşhed gibi sanayi merkezlerinde yoğunlaşmış 20’den fazla büyük üretici faaliyet göstermektedir (İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2023).
Sektör, hem iç pazar ihtiyacını karşılamakta hem de bölgesel pazarlara yönelik ihracat yapmaktadır. 2023 yılı itibarıyla İran’ın elektrikli makineler ve aksamları ihracatı yaklaşık 350 milyon dolar seviyesindeyken, ithalatı 1,2 milyar doları aşmıştır. İhracatta Irak, Afganistan ve Suriye gibi komşu ülkeler öne çıkarken; ithalatta Çin, Almanya, İtalya ve Türkiye önemli tedarikçiler arasında yer almaktadır (İran Gümrük İdaresi, 2023).
Bununla birlikte sektör bazı yapısal zorluklarla da karşı karşıyadır. Uluslararası yaptırımlar ve ileri teknolojiye erişimde yaşanan sıkıntılar, yüksek katma değerli ürünlerin üretimini sınırlamaktadır. Ancak devletin yerli üretimi destekleme yönündeki politikaları ve bazı stratejik alanlarda savunma sanayi yatırımlarının artması, özellikle batarya üretimi ve elektrikli araç parçaları gibi alanlarda yeni fırsatlar yaratmaktadır (Press TV, 2024; MAPNA Group, 2024).
Elektromotor
İran'da elektromotor üretimi, özellikle sanayi ve otomotiv sektörlerinin ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla gelişmektedir. 2023 yılında İran'ın DC motor ithalatı yaklaşık 4,2 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiş olup, bu rakamın 2028 yılına kadar 4,6 milyon dolara ulaşması beklenmektedir. Aynı dönemde, DC motor ihracatının ise 39.000 dolardan 43.000 dolara çıkması öngörülmektedir (ReportLinker, 2023).
2022 yılında ise İran'ın DC motor ithalatı yaklaşık 20 milyon ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir. Başlıca tedarikçiler arasında Çin (yaklaşık 9,2 milyon dolar), Güney Kore (4,4 milyon dolar), Birleşik Arap Emirlikleri (2,7 milyon dolar), Singapur (1 milyon dolar) ve Türkiye (1 milyon dolar) yer almaktadır (WITS, 2022: wits.worldbank.org).
Ayrıca, aynı yıl içinde İran'ın DC motor ihracatı yaklaşık 3,3 milyon ABD doları olarak kaydedilmiş; başlıca ihracat pazarları arasında Irak (127.000 adet), Sudan (51.000 adet), Afganistan (5.000 adet) ve Ürdün (1.500 adet) yer almıştır (IndexBox, 2022).
Bu veriler, İran'ın elektromotor sektöründe hem iç talebin hem de ihracatın istikrarlı bir şekilde artmaya devam ettiğini göstermektedir.
Batarya
İran, lityum-iyon batarya üretiminde önemli adımlar atmaktadır. 2024 yılında, İran Uzay Araştırma Merkezi, elektrikli araçlar için kullanılabilecek ilk yerli lityum-iyon batarya hücrelerini tasarlayıp üretmiştir (Tasnim News, 2024). Bu bataryalar, 15 amper-saat kapasiteye ve 168 Wh/kg enerji yoğunluğuna sahip olup, 320 gram ağırlığındadır. Yüksek enerji yoğunluğu, hızlı şarj ve deşarj kabiliyeti, uzun ömür ve düşük ağırlık gibi özellikleriyle dikkat çekmektedir (Tasnim News, 2024).
Ayrıca, İran Savunma Bakanlığı, 2024 yılında ülkenin en büyük lityum batarya üretim hattını devreye almıştır (Tehran Times, 2024). Bu tesis, özellikle savunma sanayi, telekomünikasyon, enerji depolama sistemleri ve elektrikli ulaşım gibi alanlarda kullanılmak üzere çeşitli kapasitelerde batarya üretimi yapmaktadır. Yeni üretim hattı, üretim kapasitesini %35 oranında artırarak, İran’ın ithalata bağımlılığını azaltmayı ve ihracat potansiyelini artırmayı hedeflemektedir (Tehran Times, 2024).
İran’ın lityum-iyon batarya ihracatı hâlâ sınırlı seviyededir. 2023 yılında, İran yaklaşık 14.100 ABD doları değerinde lityum batarya ihraç etmiş ve bu alanda dünya genelinde 106. sırada yer almıştır (OEC, 2023). Aynı yıl, İran’ın lityum karbonat ithalatı ise 47.600 ABD doları seviyesinde gerçekleşmiştir (WITS, 2023). Bu veriler, İran’ın batarya üretiminde yerli kapasitesini artırmaya çalışmasına rağmen, uluslararası pazardaki payının hâlâ düşük olduğunu göstermektedir. Ancak yeni üretim hatlarının devreye girmesiyle birlikte önümüzdeki yıllarda ihracatın artması beklenmektedir (Tehran Times, 2024).
Transformatör
İlk transformatör üreticisi İran Transfo Şirketi 1967 yılında Tahran Elektrik Şirketi, Siemens ve İran Sanayi ve Madencilik Geliştirme Bankası tarafından kurulmuştur. Bugün üretiminde öne çıkan şehirler Zencan, Semnan, Tahran, Kazvin ve Şiraz’dır. Bazı önemli şirketler İran Transfo, Niru Trans, Kushken, İran Transfo Rey, Arya Transfo ve Mag Elektrik’tir (İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2017).
İran'ın en büyük transformatör üreticisi olan Iran Transfo, 1968 yılında kurulmuş olup, Orta Doğu'nun en büyük dağıtım ve güç transformatörü üreticisidir. Ayrıca, Aria Transfo gibi diğer yerli üreticiler de yüksek kapasiteli transformatörler üretmektedir (transformer-magazine.ir, 2024). Ancak ülkenin mevcut transformatör filosunun yaşlanması ve enerji kayıplarının yüksek olması nedeniyle, yeni ve verimli transformatörlere olan ihtiyaç devam etmektedir (transformer-magazine.ir, 2024).
İran, transformatör üretiminde önemli ilerlemeler kaydetmiştir. 2024 yılında, İranlı bir bilgi tabanlı şirket, ülkenin enerji şebekesi için 500 MVA kapasiteli üç fazlı entegre bir süper transformatör üretmeyi başarmıştır. Bu büyük transformatör, 14 metre uzunluğunda, 9 metre genişliğinde ve 10 metre yüksekliğinde olup, 335 tondan fazla ağırlığa sahiptir. Üç tek fazlı transformatörün yerini alarak, trafo merkezlerinde %60'a kadar alan tasarrufu sağlamaktadır (transformer-magazine.ir, 2024).
2023 yılı verilerine göre, İran’ın transformatör ihracatı yaklaşık 22 milyon ABD doları seviyesinde gerçekleşirken, ithalatı ise 75 milyon doların üzerindedir. İhracatta öne çıkan ülkeler Irak ve Afganistan iken, ithalatında Çin, Almanya ve İtalya başı çekmektedir (İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2023).
Aydınlatma: Ampul ve Lamba
İran'da aydınlatma sektörü, yerel üretim kapasitesini giderek artırmaktadır. 2023 yılı itibarıyla ülkede 6 milyondan fazla ampul ve lamba üretilmekte olup, bu alanda faaliyet gösteren firma sayısı 60'ın üzerine çıkmıştır. Üretim tesisleri başta Tahran, İsfahan, Meşhed, Amol ve Yezd olmak üzere çeşitli şehirlere yayılmış durumdadır. Özellikle LED ampul üretiminde kaydedilen ilerleme, İran'ın enerji verimliliği hedeflerine katkı sağlamaktadır (İran Sanayi Bakanlığı, 2023).
Aydınlatma cihazları ithalatında (GTİP 9405 - avizeler hariç) 2023 yılında yaklaşık 110 milyon ABD doları harcanmıştır. İthalatın büyük bölümü (%87) Çin menşeli ürünlerden oluşurken, Birleşik Arap Emirlikleri (%4), Türkiye (%3), Almanya (%2) ve İtalya (%1) diğer önemli tedarikçiler arasında yer almaktadır (İran Gümrük İdaresi, 2023). Aynı dönemde bu ürün grubundan yapılan ihracat 2,5 milyon ABD doları civarında gerçekleşmiş olup, başlıca alıcı ülkeler Irak (%40), BAE (%30), Afganistan (%10), Özbekistan (%8) ve Gürcistan (%5) olarak sıralanmaktadır (TPO, İran Ticaret Geliştirme Kurumu, 2024).
Elektrikli ampuller (GTİP 8539) kategorisinde ise ithalat değeri 180 milyon ABD dolarına ulaşmıştır. Bu ürün grubunda da Çin (%85) en büyük tedarikçi konumunu korurken, Güney Kore (%6), Türkiye (%3), BAE (%2) ve İtalya (%2) diğer önemli kaynaklar olarak öne çıkmaktadır. Söz konusu ürünlerin ihracatı ise 3 milyon ABD doları seviyesinde kaydedilmiş olup, Irak (%50), Rusya (%20), Afganistan (%10), Türkmenistan (%8) ve Pakistan (%5) başlıca ihraç pazarlarını oluşturmaktadır (İran Gümrük İdaresi, 2023).
Son dönemde İran, Batı yaptırımları ve küresel tedarik zincirindeki aksamalar nedeniyle özellikle Rusya'ya yönelik aydınlatma ürünleri ihracatını artırmıştır. Ayrıca, enerji tasarruflu ürünlere yönelik yerli üretim kapasitesinin genişletilmesi, ithalat bağımlılığını azaltmaya yönelik politikaların bir parçası olarak değerlendirilmektedir (EIU İran Raporu, 2024). Türkiye'nin ise özellikle lamba ve aydınlatma armatürleri tedarikinde üçüncü büyük tedarikçi konumuna yükselmesi, iki ülke arasındaki ticari iş birliği potansiyelini ortaya koymaktadır.
Elektrik Kablosu
İran'ın elektrik kablosu üretim sektörü son yıllarda önemli gelişmeler kaydetmiştir. Ülkede faaliyet gösteren kablo fabrikası sayısı 300'ü geçmiş olup, toplam yıllık üretim kapasitesi 1 milyon tonun üzerine çıkmıştır (İran Sanayi Bakanlığı, 2023). Ancak çeşitli ekonomik kısıtlamalar ve hammadde teminindeki zorluklar nedeniyle fiili üretim miktarı 400-450 bin ton civarında seyretmektedir. Sektörün önde gelen firmaları arasında Simo Kable Abhar, Simo Kable Moğan, Şehid Gandi ve Ofok Elburz gibi yerli üreticiler bulunmaktadır.
İran'ın kablo ithalatı 2023 yılında yaklaşık 120 milyon ABD doları olarak gerçekleşmiştir. Bu ithalatın %55'ini Çin menşeli ürünler oluştururken, Türkiye %12'lik payla ikinci sırada yer almaktadır (İran Gümrük İdaresi, 2023). Son üç yılda Türkiye'nin İran kablo pazarındaki payının %5'ten %12'ye yükselmesi, iki ülke arasındaki ticari işbirliğinin güçlendiğini göstermektedir.
Elektrik kablosu ihracatında ise İran 2023'te 200 milyon ABD doları gelir elde etmiştir. İhracatın büyük bölümü (%65) Afganistan'a yapılırken, Irak %25'lik payla ikinci sırada gelmektedir (TPO, 2024). Özellikle komşu ülkelerdeki altyapı yatırımlarının artması, İran'ın kablo ihracatını destekleyen önemli bir faktör olarak öne çıkmaktadır.
Sektördeki son gelişmelere bakıldığında, İran'ın enerji kabloları ve alçak gerilim hatlarında kendine yeterlilik oranını artırmaya çalıştığı görülmektedir. Ayrıca, Batı yaptırımları nedeniyle Rusya ile geliştirilen ticari ilişkiler kapsamında kablo ihracatının artırılması yönünde çalışmalar devam etmektedir (EIU İran Raporu, 2024). Türkiye'nin ise son dönemde İran pazarında ikinci büyük tedarikçi konumuna yükselmesi, iki ülke arasındaki endüstriyel işbirliği potansiyelini ortaya koymaktadır.
