Bankacılık

İran bankacılık sektörü, ülkenin ekonomik gelişiminde önemli bir rol oynamakta ve tarihsel olarak köklü bir geçmişe sahiptir. Modern bankacılık uygulamaları, İran’da ilk kez 1888 yılında İngilizler tarafından kurulan Imperial Bank of Persia ile başlamıştır. 1920’li yılların sonlarına kadar yabancı bankalar sektöre hâkim olmuş, ancak 1929 itibarıyla yerli bankalar kurulmaya başlanmış ve bu süreçte piyasa ağırlıklı olarak İranlı bankaların eline geçmiştir. 1960 yılında İran Merkez Bankası (Bank Markazi) kurulmuş ve ülkenin para politikası ile bankacılık sisteminin düzenlenmesinden sorumlu hale gelmiştir (Encyclopaedia Iranica, 2011).

1979 İslam Devrimi’yle birlikte İran’daki tüm bankalar ve finansal kuruluşlar devletleştirilmiş, faiz uygulaması yasaklanmış ve İslami esaslara dayalı bir bankacılık sistemi yürürlüğe konmuştur. Bu sistem, 1983 yılında kabul edilen “Faizsiz Bankacılık Yasası” ile hukuki temele kavuşturulmuştur. İran, dünyada tamamen faizsiz (İslami) bankacılığı zorunlu hale getiren tek ülkedir. Bankacılık sistemi teoride Batılı faizli bankacılıktan farklı olmakla birlikte, pratikte benzer işleyişler göstermektedir (Encyclopaedia Iranica, 2011; CBI.ir).

2024 itibarıyla İran'da 3 devlet ticari bankası (ör. Bank Melli, Bank Sepah), 5 devlet kalkınma ve uzman bankası (ör. Bank Maskan, Bank Sanat ve Maden), 20 özel ticari banka (ör. Bank Pasargad, Bank Mellat), 2 Karz-el-Hasane bankası (Resalat ve Mehre Iran), 5 kredi kurumu ve 4 yabancı banka şubesi faaliyet göstermektedir. Ayrıca İran-Venezuela ortak bankası da ülkedeki ikili bankacılık örneklerinden biridir (İran Merkez Bankası, 2017).

2023 yılı itibarıyla İran bankacılık sisteminin toplam varlıkları 26.000 trilyon İran Riyali’ni aşmıştır. Aynı yıl toplam mevduat hacmi 422 milyar ABD doları düzeyine ulaşmıştır. Bu göstergeler, iç pazarda bankaların oynadığı belirleyici rolü göstermektedir (CEIC Data, 2024).

İran bankacılığı, devletin sektördeki güçlü varlığı ve Merkez Bankası denetimi altında faaliyet göstermektedir. Bankalar, İslami prensiplere uygun olarak murabaha (kârla satış), müşaraka (ortaklık), icara (kira) gibi faizsiz finansman araçlarını kullanmaktadırlar. Buna rağmen uygulamada bu araçların çoğu, Batı’daki konvansiyonel kredi sistemlerine oldukça benzemektedir (IMF Country Report, 2020).

Son yıllarda ekonomik yaptırımlar, bankaların uluslararası finans sistemine entegrasyonunu zorlaştırmıştır. SWIFT sistemine sınırlı erişim, döviz transferindeki kısıtlamalar ve yabancı yatırımların azalması gibi nedenlerle İran bankacılığı içe dönük çalışmak zorunda kalmıştır. Buna rağmen son yıllarda bazı reform adımları atılmış; beş devlet kalkınma bankasının birleştirilerek İslam Cumhuriyeti Kalkınma Bankası adı altında tek bir çatıya alınması planlanmıştır (Wikipedia, Islamic Republic Development Bank, 2023).

Sonuç olarak, İran bankacılık sistemi; köklü tarihi, devlet kontrollü yapısı, İslami esaslara dayalı düzeni ve güçlü iç pazar yapısıyla bölgesel olarak özgün bir model sunmaktadır. Ancak yapısal reform ihtiyacı, dijitalleşme gerekliliği ve dış dünyayla sınırlı entegrasyon gibi zorluklarla karşı karşıyadır.

İran'da faaliyet gösteren yabancı bankaların şubeleri, genellikle Tahran ve serbest ticaret bölgesi olan Kiş Adası'nda bulunmaktadır. Bu bankalar arasında Standard Chartered Bank (İngiltere), İran-Avrupa Ticaret Bankası (Almanya), Future Bank (Bahreyn), İran-Venezuela Ortak Bankası ve Taawen Islamic Bank (Irak) yer almaktadır. Örneğin, Standard Chartered Bank, 2006 yılında Kiş Adası'nda bir şube açmıştır. Ayrıca, İran-Avrupa Ticaret Bankası'nın Tahran'da bir temsilcilik ofisi bulunmaktadır. 

2012 yılında, İran'ın nükleer programı nedeniyle uygulanan uluslararası yaptırımlar kapsamında, İran bankaları SWIFT sisteminden çıkarılmış ve bu durum, ülkenin küresel finansal sistemle bağlantısını kesmiştir. Ancak, 2015 yılında imzalanan Kapsamlı Ortak Eylem Planı (JCPOA) sonrasında, 2016 yılında bazı İran bankaları SWIFT ağına yeniden bağlanmıştır. Buna rağmen, yaptırımların tamamen kaldırılmaması ve belirsizlikler nedeniyle, birçok yabancı banka İran ile finansal ilişkiler kurma konusunda temkinli davranmaktadır.

İranlı Bankaların Diğer Ülkelerde Bulunan Şubeleri

Bankacılık Altyapısı

İran’ın bankacılık altyapısı, uluslararası yaptırımlar nedeniyle izole bir sistem olarak gelişmiş ve büyük ölçüde yerli çözümlere dayalı bir yapıya evrilmiştir. Ülkede toplam banka şube sayısı 2024 yılı itibarıyla yaklaşık 20.500 civarındadır. ATM altyapısı ise yıllar içinde önemli ölçüde genişlemiş ve İran genelinde 57.000 civarında ATM aktif olarak kullanılmaktadır. Bu ATM’lerin büyük bölümü Bank Melli, Bank Saderat ve Bank Mellat gibi büyük kamu bankalarına aittir (Wikipedia, Shetab Banking System, 2024).

İran’da uluslararası ödeme sistemleri (Visa, MasterCard) geçerli değildir. Bunun yerine tüm bankacılık kartları İran Merkez Bankası gözetiminde geliştirilen Shetab adlı ulusal ödeme ağına bağlıdır. Bu sistem sayesinde İranlı kullanıcılar ülke içindeki tüm ATM, POS ve online kanallarda tek bir ağ üzerinden işlem yapabilmektedir. 2024 yılı itibarıyla ülkede 341 milyondan fazla banka kartı aktif olarak kullanılmaktadır. Kredi kartı sayısı ise sınırlıdır ve yaklaşık 2 milyon seviyesindedir (Wikipedia, Shetab Banking System, 2024).

Kartlar ve bankacılık sistemleri, 2011 yılında kurulan Şaparak (Shaparak.ir) adlı birleşik dijital altyapı tarafından entegre edilmiştir. Şaparak sistemi sayesinde POS cihazları, mobil ödeme uygulamaları ve internet ödeme kapıları tek çatı altında işlem görebilmektedir. Bu ağ üzerinden 2023 sonu itibarıyla yaklaşık 7 milyon POS cihazı, 65.000 internet ödeme noktası ve 10.000'in üzerinde mobil ödeme altyapısı aktif olarak çalışmaktadır (Shaparak.ir, Network Report, 2024).

Ödeme kanalları dağılımında da dijitalleşmenin etkisi görülmektedir. İran Merkez Bankası’nın 2023 yılı verilerine göre, para transferlerinin %52’si POS cihazlarıyla, %28’i ATM’lerle, %18’i internet, mobil ve kiosklar aracılığıyla; sadece %2’si ise fiziksel banka şubeleri üzerinden gerçekleşmektedir. Bu dağılım, İran halkının bankacılık hizmetlerini hızla dijital kanallara taşıdığını göstermektedir (CBI.ir, Annual Payment Report, 2023).

Öte yandan İran, bölgesel ödeme sistemleriyle entegrasyon çabalarına da hız vermiştir. 2024 yılı itibarıyla İran'ın Shetab sistemi ile Rusya’nın Mir ödeme sisteminin entegrasyonu başlamıştır. Bu sayede iki ülke vatandaşlarının karşılıklı olarak kartlarını kullanabilmeleri hedeflenmektedir. Bu adım, İran’ın küresel sistem dışında kalsa da, bölgesel finansal ortaklıklar kurma yolunda ilerlediğini göstermektedir

Döviz Büroları

İran Merkez Bankası tarafından onaylanan 630 döviz bürosu vardır. Bu sayıda en çok pay alan ostanlar Tahran (% 51), Batı Azerbaycan (% 9) ve Doğu Azerbaycan’dır (% 5) (İran Merkez Bankası, 2017). Resmi döviz kurları ve serbest piyasadaki kurlar arasında büyük farklar vardır. Temel ihtiyaçların ithalatı için devlet tarafından resmi kurda döviz sağlamanktadır.